Publikacja rozporządzenia wprowadzającego patenty oficerskie i akty mianowania - Wydarzenia - Biuro Bezpieczeństwa Narodowego

Podpisane przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w dniu 3 listopada br. rozporządzenie wprowadza patenty oficerskie i akty mianowania nawiązujące swoją formułą do historycznych dokumentów tego typu występujących w polskiej tradycji wojskowej.
Rozporządzenie wejdzie w życie po upływie 14 dni od momentu ogłoszenia.

Praca nad wznowieniem patentów Biuro Bezpieczeństwa Narodowego zainicjowało już w czerwcu 2008 roku. W rozpoczętych wówczas konsultacjach uczestniczyli przedstawiciele Kancelarii Prezydenta RP, Biura Bezpieczeństwa Narodowego, Ministerstwa Obrony Narodowej, Komisji Heraldycznej przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji, Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, a także Wojskowego Biura Badań Historycznych, Centralnej Biblioteki Wojskowej oraz artyści graficy i medalierzy.

Rozporządzenie Prezydenta RP w sprawie trybu nadawania pierwszego stopnia oficerskiego, stopni oficerskich generałów i admirałów oraz stopnia wojskowego Marszałka Polski

*    *    *

RODOWÓD PATENTÓW OFICERSKICH
 
Z rozwojem ceremoniału pasowania rycerskiego, a następnie mianowania oficerów wiąże się także hierarchia stopni wojskowych. Nazwa, kształt oraz wygląd dystynkcji zmieniały się w ciągu wieków i były uzależnione głównie od struktury organizacyjnej sił zbrojnych, wyposażenia i charakteru umundurowania. Początkowo odpowiednikiem stopni były tytuły wojskowe ściśle związane z urzędem, stanowiskiem lub wykonywaną funkcją.
Stopnie wojskowe pojawiły się w zasadzie w wojskach zaciężnych. Przykładowo w kawalerii tych wojsk towarzysz dowodzący pocztem miał rangę oficerską, a oznaką jego stopnia był nadziak osadzony na krótkiej rękojeści i kolorowy pęk końskiego włosia. Większym oddziałem dowodził rotmistrz, który w czasie swej nieobecności poruczał jednostkę niższemu oficerowi, czyli porucznikowi. Drugim zastępcą rotmistrza był namiestnik lub podporucznik, a trzecim chorąży, sprawujący jednocześnie nadzór nad chorągwią. Oznaką stopni oficerów roty był buzdygan na drewnianym trzonku.
W wojskach zaciężnych, które początkowo podlegały tylko królowi, wprowadzono też oprócz stanowiska wodza naczelnego, zwanego hetmanem, stopień kapitana jako samodzielnego dowódcy oddziału lub garnizonu. Zadaniem jego była bezpośrednia obrona miasta. W sytuacji, kiedy na polu walki występowało kilku kapitanów, król wyznaczał kapitana generalnego. Monarcha miał także uprawnienia do nadawania wszystkich stopni – stanowisk wojskowych.
Pod koniec XV w. dowódcą wojsk zaciężnych był hetman. W roku 1503 powstał urząd hetmana wielkiego koronnego, a następnie hetmana polnego. Od tego czasu hetman mógł mianować dowódców i awansować oficerów. Nominacje oficerskie wręczał osobiście lub przez sekretarzy i kurierów sztabowych. Hetmanów wyznaczał król w obecności senatorów, a oznaką ich władzy stała się buława. Jak podaje pamiętnikarz Aleksander Maciejowski: [...] Hetman wielki roty rozdawał i rotmistrzów popisywał (mianował). Rotmistrze popisywali sobie towarzyszów, a towarzysze poruczników. Rotmistrzom i porucznikom wydawano dokumenty nominacyjne w postaci listów przypowiednich, które wpisywano do ksiąg wieczystych jako świadectwa kwalifikacji wojskowej. Dokumenty te należy uważać za protoplastów patentów oficerskich.

I Rzeczpospolita

Do połowy XVIII w. stopnie oficerskie nadawał król i hetman. Jak podaje Jędrzej Kitowicz w „Opisie obyczajów za panowania Augusta III”: [...] W regimentach gwardii wszystkie szarże i w innych wszystkich regimentach generalskie rangi należały do dystrybucji królewskiej. W regimentach innych wszystkie wakujące stopnie, począwszy od pułkownika aż do ostatniego chorążego, rozdawali hetmanowie wielcy. Unteroficjerów (podoficerów) w regimentach wszystkich kreowali (mianowali) generałowie-szefowie, nie zatrudniając króla ani hetmanów.
Król Stanisław August Poniatowski ograniczył prawa awansowe hetmanów. Ponadto wprowadził dla nowo awansowanych oficerów specjalne dokumenty – patenty oficerskie. Dokumenty te, wypisywane odręcznie przez sekretarzy kancelarii królewskiej, były podpisywane osobiście przez panującego. W górnej części patentu umieszczano funkcje królewskie, a poniżej rozpoczynano treść następującą formułą: Oznajmujemy niniejszym listem patentem naszym wszem wobec i każdemu z osobna, komu o tym wiedzieć należy, iż mając zaleconą urodzonego NN do dzieł wojennych sposobność i wierność, umyśliliśmy onemu szarżę... Podobna treść patentów z nieznacznymi skrótami, lecz w zmienionej formie, przetrwała niemal do końca XIX w.
Dalsze ujednolicenie stopni wojskowych przyniosły uchwały Sejmu Czteroletniego. Wydane wówczas przepisy obejmowały m.in. uprawnienia królów w zakresie mianowań: [...] Do wszystkich szarży wojskowych obojga narodów bez akceptacji, aż do najmniejszego oficera, subalterna, łącząc w to strażników i oboźnych polnych obojga narodów My król mianować i patentować będziemy, podług starszeństwa i zdatności. Po uchwaleniu etatu armii ujednolicono też nazwy stanowisk (funkcji) i stopni wojskowych. Poza ustaleniem stopni wojskowych Sejm Czteroletni opracował też nowe zasady polityki kadrowej. Zostały one ujęte w zarządzeniu królewskim pt. „Awans w wojsku obojga narodów”.
W latach 1788–1794 przygotowano także specjalną księgę awansów kadry oficerskiej, w której umieszczano wszelkie zasługi nowo mianowanych oficerów. Nadawanie patentów w okresie Sejmu Czteroletniego miało uroczysty charakter. Nominacje generalskie były ogłaszane w dokumentach sejmowych, a patenty oficerskie wręczał król lub upoważniona przez niego osoba.

Okres powstań narodowych

W czasie powstań narodowych nastąpiły znaczne zmiany w sprawach nominacji i awansów oficerskich oraz stopni wojskowych. W powstaniu kościuszkowskim oznaki stopni były zbliżone do dystynkcji z czasów Sejmu Czteroletniego. Wszyscy nowo mianowani oficerowie otrzymywali drukowane patenty z okrągłą pieczęcią Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej i dewizą Wolność, Całość, Niepodległość.
Oddzielną kartę w rozwoju stopni wojskowych stanowi armia Księstwa Warszawskiego. W armii tej, poza ujednoliceniem oznak stopni wojskowych, wydano również kilka aktów prawnych normujących zasady mianowań. Przykładowo rozporządzenie z 19 grudnia 1807 roku określało władzę ministra wojny w tym zakresie stwierdzając, że: Wszystkie nominacje na miejsca wakujące i wszystkie awanse będą czynione przez naszego Ministra Wojny i podane naszej akceptacji. Na tej podstawie ks. Józef Poniatowski mianował dowódców i podpisywał patenty oficerskie zwane listami służby.
W Królestwie Kongresowym patenty oficerskie podpisywał w imieniu monarchy naczelny wódz na specjalnych bogato zdobionych pergaminach z inicjałami cara. Treść dokumentu została ujednolicona dla wszystkich oficerów i generałów. Ilustruje ją znajdująca się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego nominacja oficerska na stopień podporucznika podoficera Kajetana Grabowskiego: Wszem wobec i każdemu z osobna, komu o tym wiedzieć należy, wiadomo czynimy, iż mając wzgląd na zasługi Urodzonego Kajetana Grabowskiego, Podoficera oraz chcąc Go do dalszych usług w Wojsku Naszym Polskim zachęcić, umyśliliśmy nadać Mu stopień Podporucznika. Także niniejszym listem patentem naszym Urodzonego Kajetana Grabowskiego Podporucznikiem mianujemy i mieć chcemy, aby używał wszelkich praw i prerogatyw nowemu stopniowi Jego właściwych od dnia 20 maja 1824 roku. Dan w Warszawie roku 1824, miesiąca grudnia 31.
W okresie powstania listopadowego określono nowe zasady kadrowe. Np. prawo awansowania do pułkownika włącznie miał naczelny wódz. Stopnie generalskie na wniosek naczelnego wodza nadawał Rząd Narodowy jako najwyższa władza wojskowa, a patenty podpisywał Prezes Rządu i Radca Sekretarz Główny Rządu. Patenty wypisywano tuszem na dyplomie z nadrukiem „Rząd Narodowy”. Ich treść zmieniała się w zależności od sytuacji na polu walki i władz powstańczych. Np. nominacja płk. Walentego Andrychiewicza awansowanego do stopnia generała brygady była następującej treści: Rząd Narodowy dla przedstawienia Wodza Naczelnego postanowił mianować jakoż niniejszym mianuje Pułkownika Andrychiewicza Walentego Dowódcę Pułku 3 Piechoty Generałem Brygady. Ogłoszenie rozkazem dziennym niniejszej nominacji, Wódz Naczelny komu należy poleci. W Warszawie, dnia 10 marca 1831 roku.
Stosunkowo powszechnie była stosowana praktyka awansowania w powstaniu styczniowym. Powstańców, którzy dokonali czynów bohaterskich, mianowano na polu walki, a fakt podawano do publicznej wiadomości. Patenty oficerskie wręczano na miejscu lub rozwożono za pomocą łączników. Tak było w wypadku Mariana Langiewicza, do którego w drodze do Małogoszczy dotarł kurier Tymczasowego Rządu Narodowego z nominacją na generała i na naczelnika dwóch województw południowych. Treść tej nominacji ogłosiła 17 lutego 1863 roku gazeta „Ruch”: W imieniu Narodu Polskiego Komitet Centralny jako Tymczasowy Rząd Narodowy w uznaniu świetnych zasług wojennych przy organizowaniu wojska narodowego jak i na polu bitwy przez Naczelnika Wojskowego województwa sandomierskiego, pułkownika Mariana Langiewicza okazanych, zamianował go jenerałem...

II Rzeczpospolita

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pierwszym dokumentem dotyczącym spraw awansowych był dekret Rady Regencyjnej z 12 października 1918 roku, który stwierdzał m.in.: My, Rada Regencyjna Królestwa Polskiego postanowiliśmy i stanowimy... z chwilą zaprzysiężenia wojska przechodzi ono pod zwierzchnią Władzę Naszą, wskutek czego wszelkie dalsze nominacje oficerskie przez Nas podpisywane będą.
Rada Regencyjna zatwierdzała też dotychczasowe mianowania i awanse oficerów walczących na różnych frontach I wojny światowej. Od 11 listopada 1918 roku stopnie wojskowe oficerów nadawał początkowo naczelny wódz Wojska Polskiego, a później naczelnik państwa, wydając w tej sprawie odpowiednie dekrety. W następnych latach funkcja ta należała do Prezydenta RP i Ministra Spraw Wojskowych.
Pierwszy awans był potwierdzany patentem, na którym uwidaczniano datę, liczbę starszeństwa i korpus osobowy. Patenty z tego okresu były wykonane na pergaminie, a później na papierze czerpanym i bogato zdobione symbolami wojskowymi. Na środku u góry mieścił się napis „Patent oficerski” i herb państwa. Na dole zaś okrągła pieczęć wojskowa i dewiza „Honor i Ojczyzna”. Środek patentu wypełniała treść uzasadniająca nominację: Stwierdzam, iż Pan NN wykazawszy zalety właściwe powołaniu oficera oraz zdolności do spełniania obowiązków nadanego mu stopnia oficerskiego i gotowość poświęcenia wszystkiego ku Dobru i Chwale Ojczyzny, uzyskał w porządku prawem określonym stopień kapitana w korpusie oficerów piechoty ze starszeństwa od dnia... z kolejnością...
Od roku 1936 obok patentów zaczęto wydawać oficerom dyplomy nominacyjne z podpisem Prezydenta RP, Ministra Spraw Wojskowych i szefa Biura Personalnego. Ponadto wszystkie awanse były ogłaszane w „Dzienniku Personalnym Ministerstwa Spraw Wojskowych”.

Opracowanie: Wojskowe Biuro Badań Historycznych